Σίμος Οικονομίδης tempus fugit

Ο βλαμμένος που νυχτιάτικα μαρσάρει το βρωμόγκαζο χιλιάρι με την κομμένη εξάτμιση θα έπρεπε να δικαστεί και, κατόπιν, να λυντσαριστεί. Ο αφασιακός που σε δρόμο τριών λωρίδων πηγαίνει στην αριστερή με τριάντα και ξαφνικά κόβει τέρμα δεξιά και διασχίζει σχεδόν κάθετα δυό λωρίδες, χωρίς φλας ή οποιαδήποτε προειδοποίηση, γιατί θυμήθηκε ότι εδώ είναι η στροφή του, θα πρέπει να περάσει από εγκεφαλογράφημα, ψυχομετρικό έλεγχο και τεστ νοημοσύνης, ώστε, αν κριθεί απαραίτητο, να του αφαιρεθεί το δίπλωμα. Τα ανθρωποειδή που κολλάνε το χέρι στην κόρνα χωρίς λόγο, πέραν του να εκφράσουν το στρεβλό ψυχισμό τους, ή επιδίδονται στην πολτοποίηση αδέσποτων ζώων κάτω από τις ρόδες τους, πιθανότατα χρειάζονται ψυχιατρική παρακολούθηση, αν όχι εγκλεισμό.
Μα, έχουμε δημοκρατία, θα αντιτάξουν οι αυτόκλητοι, απαίδευτοι, υπερασπιστές των αρχαιοελληνικών ιδεωδών. Δυστυχώς, η έννοια της δημοκρατίας έχει γίνει άσυλο της βλακείας και νοσηρότητας των πολλών αφρόνων, από το οποίο εξορμούν για να εξοντώσουν αργά, βασανιστικά κι ατιμώρητα τους λίγους εχέφρονες. Και ανακύπτει το ερώτημα: που είναι γραμμένο, ότι η δημοκρατία, ως ιδέα και πράξη, στοχεύει στον αφανισμό των άριστων; Γιατί αυτό κάνει. Ή, τουλάχιστον, προσπαθεί. Δεν υπάρχει, φαίνεται, μέση λύση: Ή το σύστημα θα είναι ανεκτικό στη βλακεία, οπότε οι άριστοι θα υφίστανται το φασισμό της, ή αυστηρότατο στην εφαρμογή του συνταγματικού και ηθικού δικαίου, οπότε θα περιοριστούν, ίσως καταπιεστούν, σίγουρα θα σοκαριστούν, κι ενδέχεται ν' αναγκαστούν ν' αλλάξουν, οι ηλίθιοι. Δεν βλέπω γιατί το δεύτερο είναι πιο φασιστικό από το πρώτο. Μήπως, επειδή οι ηλίθιοι είναι περισσότεροι από τους άριστους; Τότε γιατί δεν τα δίνουμε όλα στους ηλίθιους, αγαθά, πλούτο, εξουσία, διοίκηση, τα πάντα, και ν' αποσυρθούμε οι υπόλοιποι στις σπηλιές; Περισσότεροι είναι, τα δικαιούνται. Θα μου πεις, μάλλον ήδη το έχουμε κάνει, κατά το ένα μέρος, γι’ αυτό και φτάσαμε εδώ που φτάσαμε. Απομένει τώρα, να φύγουμε για τις σπηλιές.
Αν σε μια παραλία στρωμένη μ' αναρίθμητα βότσαλα, πάρεις ένα και το αφήσεις να πέσει πάνω στο συνεχές στρώμα που σχηματίζουν τα υπόλοιπα, από την πρόσκρουση θα μετακινηθούν το πολύ 2-3 βότσαλα, και το γεγονός θα γίνει αισθητό σε ακτίνα μόλις μερικών εκατοστών γύρω από το σημείο της πτώσης. Η ενέργεια απορροφάται τοπικά και το μήνυμα δεν μεταδίδεται. Τέτοια είναι η συμπεριφορά ενός ασύνδετου ή ασθενώς συνεκτικού συνόλου. Αντίθετα, αν κάνεις τον κόπο να περπατήσεις μερικά μέτρα, να μπεις στο νερό και να ρίξεις το βότσαλο στη θάλασσα, μπορείς να παρατηρήσεις ένα τελείως διαφορετικό φαινόμενο: η ενέργεια της πτώσης μεταδίδεται προς όλες τις κατευθύνσεις με τα γνωστά ομόκεντρα κύματα, των οποίων το πλάτος φθίνει μεν με το χρόνο και την απόσταση, φθίνει δε εκθετικά, όπερ σημαίνει ότι ποτέ και πουθενά δε γίνεται ακριβώς μηδέν. Έτσι, θεωρητικά, αν ένας σέρφερ πετάξει τη σανίδα του στη θάλασσα σε μια παραλία της Φλόριδας, μετά από κάποιο χρόνο ο απόηχος του κύματος που προκάλεσε η σανίδα θα χαϊδέψει την κοιλιά ενός Ινδού πιτσιρικά που πλατσουρίζει στα ρηχά κάπου στον κόλπο της Βεγγάλης. Τέτοια είναι η συμπεριφορά ενός συνεκτικού συνόλου, ενός συνόλου, δηλαδή, το οποίο χαρακτηρίζεται από δυνάμεις συνοχής μεταξύ των μελών του, μέσω των οποίων μεταδίδεται ο αντίκτυπος μιας μεταβολής σε όλη την έκταση του, ώστε κάθε τοπικό συμβάν σύντομα γίνεται καθολικό συμβάν, έστω κι αν η απήχησή του δεν είναι παντού ίδια.
Ένα ερώτημα κρίσιμο για μια κοινωνία ως προς την ευημερία, ίσως και την επιβίωση των μελών της, είναι: σε ποιον από τους δύο τύπους συνόλου ανήκει;
Αν θεωρήσουμε την κοινωνία μη συνεκτικό σύνολο, τότε η ατομική συμπεριφορά απορροφάται κι αποσβέννυται μέσα σε μια μικρή περιοχή χώρου και χρόνου, αφήνοντας απολύτως κανένα ίχνος, ώστε λίγο πιο πέρα στο χώρο ή λίγο πιο μετά στο χρόνο, είναι σαν να μη συνέβη ποτέ οτιδήποτε.
Αν, αντίθετα, υποθέσουμε ότι η κοινωνία είναι ισχυρά συνεκτικό σύνολο, τα πράγματα εξελίσσονται κατά δραματικά διαφορετικό τρόπο. Στην περίπτωση αυτή, κάθε γεγονός οσοδήποτε ασήμαντο και σύντομο, εκπέμπει παλμούς που διατρέχουν το σύνολο και παραμένουν ως υπολειμματικές μικροσυχνότητες που δονούν τον κοινωνικό ιστό. Μεμονωμένα, η διαπίστωση αυτή έχει σημασία μόνο για τον σχολαστικό της επιστημονικής ανάλυσης, αλλά λαμβάνοντας υπόψη την απειρία των μικροσυμβάντων που λαμβάνουν χώρα κάθε στιγμή, αποκτά τεράστιο ενδιαφέρον. Και για να προσθέσουμε λίγο σασπένς, αρκεί ν' συμπεριλάβουμε στην εξέτασή μας το φαινόμενο του συντονισμού των ταλαντώσεων.
Ο αναγνώστης που διερωτάται εκνευρισμένος τι διάολο έχει να κάνει η κυματική φυσική με την καθημερινότητά του, ίσως εκπλαγεί. Μια ανθρώπινη κοινωνία είναι ισχυρά συνεκτικό σύνολο. Κι αν έχει πολλά προβλήματα, είναι γιατί δεν αναγνωρίζουν όλοι αυτή την αλήθεια. Ειδικά σε μια σχετικά κλειστή κοινωνία, όπως μια πόλη, οι συνέπειες της συνεκτικότητας μεγεθύνονται. Αντί για ανοιχτό ωκεανό, έχουμε τώρα να κάνουμε με μια δεξαμενή. Τα κύματα ανακλώνται ξανά και ξανά στα τοιχώματα, επιστρέφουν, συμβάλλουν, και δεν αφήνουν σε ησυχία τα μόρια του νερού.
Επιστρέφοντας στους αγροίκους της ασφάλτου, οι αποκλίνουσες συμπεριφορές τους προκαλούν οδεύουσες και χρόνιες διαταραχές. Ένας άνθρωπος που εργάζεται σκληρά κι έχει λίγο χρόνο για ανάπαυση, όταν συχνά καταδικάζεται σε αϋπνία από τους μικροτσούτσουνους με τα μεγάλα κυβικά, ταλαιπωρείται κάθε μέρα στους δρόμους από τους αφασιακούς και τα ανθρωποειδή και υφίσταται διαρκώς κάθε είδους εκνευρισμό από το περιβάλλον του, αναπτύσσει ένα υπόστρωμα εξάντλησης, οργής, απαξίωσης και μηδενισμού. Μικροσκοπικά, καθένα από τα γεγονότα που συμβαίνουν σε κάποιον είναι σχετικά ασήμαντο, ίσως και ανάξιο λόγου. Μακροσκοπικά, το άθροισμά τους ισούται μ' ένα λαό που έχει σμπαραλιασμένα νεύρα, που υπολειτουργεί και υποπαράγει, που έχει χάσει κάθε πίστη σε αξίες και ελπίδα για το μέλλον. Τώρα, η έκπτωση αυτή του συνόλου επιστρέφει για ν' αγγίξει προσωπικά κάθε άτομο. Έρχεται και το χτυπάει ως κοινωνική, οικονομική και ηθική δυσοσμία, προϊόν του αθροίσματος ελεεινών ατομικών συμπεριφορών, ενδεχομένως και της δικής του. Αν, δε, το βρει σε μια σχετική ευστάθεια, πάλι καλά. Καμιά φορά όμως, κάποιοι άνθρωποι βρίσκονται σε οριακή κατάσταση. Φτάνει τότε η παραμικρή παραφωνία, μία θορυβώδης εξάτμιση, μία κόρνα, ένας αγενής πωλητής ή ένα λάθος στο λογαριασμό του τηλεφώνου, για να ξεχειλίσει το ποτήρι. Πρόκειται για το φαινόμενο του συντονισμού. Κι όταν το ποτήρι ξεχειλίζει, οι εξελίξεις μπορεί να είναι ακραίες και συχνά την πληρώνουν και τρίτοι. Οι οποίοι, αφού προσθέσουν και τη δική τους διαταραχή, θα επανεκπέμψουν, ως δευτερεύουσες πηγές, το κύμα.
Και βέβαια, οι αγροίκοι της ασφάλτου είναι μόνο μια μικρή και άσημη Β΄ Εθνικής ομάδα αγροίκων. Στην Α΄ Εθνική ανήκουν οι αγροίκοι της πολιτικής, των μέσων ενημέρωσης, του "καλλιτεχνικού" κόσμου. Αυτοί είναι τα μεγάλα βότσαλα, οι κοτρώνες. Δεν ταράζουν απλά το νερό στη δεξαμενή, πέφτουν με φόρα και το πετάνε όλο έξω. Επέλεξα όμως τη Β΄ Εθνική, γιατί υπογραμμίζει καλύτερα την ατομική ευθύνη. Δεν αφήνει περιθώρια υπεκφυγής, μέσω του κλασικού αφορισμού της κενωνίας, της κυβέρνησης και των Αμερικάνων. Εξάλλου, το φαινόμενο αποκτά παγκόσμια εμβέλεια, αν απλά στη θέση των ατόμων βάλουμε τα έθνη.
Τίποτα δεν χάνεται στο διάστημα, όλα μένουν, διαχέονται, ενίοτε ενισχύονται, αθροίζονται, διαμορφώνονται κι επιστρέφουν. Κάθε αγροίκος που υιοθετεί αντικοινωνική συμπεριφορά ως διαμαρτυρία για τα ελλείμματα της ζωής του, αποτυγχάνει να διακρίνει ότι η δική του συμπεριφορά γεννά, κατά ένα μέρος, και σίγουρα επιτείνει τα ελλείμματά του.
Και αν κάποιος από τους αγροίκους που κλέβουν τον ύπνο μας, θεωρεί ότι αδικώ είτε αυτόν είτε το τσουτσούνι του, ας έρθει να με βρει. Έχω δύο dan και δεν ξέρω τι να τα κάνω.

24.6.2002