Σίμος Οικονομίδης tempus fugit

Η μετάφραση είναι μια περιπέτεια. Η επιστημονική μετάφραση, εξάλλου, είναι μια εξωτική περιπέτεια: ο μεταφραστής είναι υποχρεωμένος να εξερευνήσει περίεργες διαλέκτους. Όχι άλλων γλωσσών, μα της δικιάς του. Οφείλει να αποδώσει το κείμενο στην ιδιότυπη αργκό που ισχύει στο πεδίο του ενδιαφέροντος.
Το ζητούμενο στη μετάφραση δεν είναι να αποδοθεί το κείμενο στα ελληνικά με φιλολογική αρτιότητα. Το ζητούμενο είναι να χαμπαρίσει ο αναγνώστης τι θέλει να πει το κείμενο. Αν ο αναγνώστης γουρλώσει τα μάτια και παραμείνει αφώτιστος, τότε ο λειτουργικός σκοπός της μετάφρασης δεν εξυπηρετείται και η όποια φιλολογική αρτιότητα καλή μεν, αλλά δεν μπορεί να σηκώσει το βάρος της αποστολής. Φαντάζει σαν άχρηστο στολίδι, κάτι σαν στοιχείο ντεκορασιόν.
Ας δούμε ένα παράδειγμα. Στην αστρονομία υπάρχει ένας διεθνής όρος που λέγεται “seeing”, ο οποίος χαρακτηρίζει τη σταθερότητα της ατμόσφαιρας και κατ’ επέκταση την ποιότητα του ειδώλου στο τηλεσκόπιο, εξαρτάται δε από τις ατμοσφαιρικές συνθήκες σε δεδομένο τόπο και χρόνο. Για μια ευσταθή ατμόσφαιρα λέμε ότι το seeing είναι καλό. Έτσι ακριβώς εκφράζονται και οι Έλληνες ερασιτέχνες αστρονόμοι. Δε λένε «η ατμόσφαιρα είναι ευσταθής» ή «σταθερή». Δε λένε ότι η «όραση» ή η «θέαση» είναι καλή – για να κάνουμε μια τολμηρή απόπειρα μετάφρασης του όρου. Λένε απλά: «το seeing είναι καλό». Έτσι έχει καθιερωθεί.
Για να αποφύγει ο μεταφραστής την παγίδα της αδόκιμης μετάφρασης, πρέπει: 1. να γνωρίζει τα καθιερωμένα και 2. να μην κυριευθεί από φιλολογικό οίστρο και θεωρήσει καθήκον του να εξελληνίσει τον όρο. Αυτή είναι η δική μου θέση: τίποτα δεν προηγείται της λειτουργικότητας στη μετάφραση. Τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό από το κλίμα οικειότητας που δέον να εμπνέει το τελικό κείμενο στον αναγνώστη. Οι όποιες επιταγές της γλώσσας είναι σεβαστές και βαρύνουν σε κάθε περίπτωση. Αλλά δεν πρέπει να έχουν ισχύ θρησκείας για το μεταφραστή.
Μια άλλη ιδιαιτερότητα της επιστημονικής μετάφρασης είναι η ανάγκη στοιχειώδους κατάρτισης του μεταφραστή. Αν, για παράδειγμα, το κείμενο έχει να κάνει με αστρονομία, είναι πολύ χρήσιμο να γνωρίζει ο μεταφραστής αστρονομία. Αν δεν γνωρίζει ήδη, θα αναγκαστεί να μάθει. Είναι πολύ δύσκολο να αποδώσει κανείς ένα κείμενο, αν δεν καταλαβαίνει το νόημά του. Όλες οι γλώσσες έχουν λεπτές αποχρώσεις και υπάρχει πάντα η πιθανότητα να αντιληφθεί κανείς μια πρόταση με διαφορετικούς τρόπους. Δίπλα ακριβώς σε μια ορθή ερμηνεία υπάρχει πλήθος από σφαλερές. Η άρτια γνώση της ξένης γλώσσας από μόνη της δεν διασώζει το μεταφραστή. Αν εκείνος δεν καταλαβαίνει τι λέει το κείμενο ούτε στη δική του γλώσσα, πόσο μάλλον στην ξένη. Από την άλλη μεριά, η σωστή αντίληψη του νοήματος ανοίγει πολλές δυνατότητες απόδοσής του, αφού ο μεταφραστής δεν είναι αναγκασμένος να επιμείνει στη συγκεκριμένη διατύπωση, αλλά είναι ελεύθερος να αυτοσχεδιάσει, ώστε να αναδείξει με τον καλύτερο τρόπο το νόημα.
Όπως ο στρατιώτης δεν υπηρετεί το στρατό, αλλά την πατρίδα, έτσι και ο μεταφραστής δεν υπηρετεί τη γλώσσα, αλλά τον αναγνώστη. Βέβαια, ο στρατιώτης αφενός κάνει χρήση του στρατιωτικού οπλισμού και αφετέρου οφείλει υπακοή στον στρατιωτικό κανονισμό. Μα, τελικά, όλοι θα ευχόμασταν να παραβεί τις διαταγές του, αν με αυτόν τον τρόπο θα κέρδιζε τη μάχη. Έτσι και με το μεταφραστή.